Badanie diagnostyczne w poradni p-p tylko za zgodą rodziców i dziecka?

Zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy z 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów podjęcie usług psychologicznych następuje za zgodą osoby (klienta) stanowiącej podmiot diagnozowania i oddziaływania psychologicznego. Z kolei art. 13 ust. 1 ww. ustawy stanowi, że klient poddawany diagnozie powinien zaakceptować planowany przebieg badania diagnostycznego.

W przypadku badań psychologicznych dzieci mamy do czynienia z sytuacją, w której klientem jest nie tylko dziecko, ale także jego rodzice/opiekunowie prawni. Pojawia się zatem pytanie – kto powinien wyrazić zgodę na badanie i zaakceptować jego planowany przebieg?

Pierwszym krokiem podejmowanym przed rozpoczęciem diagnozy jest zlecenie jej przeprowadzenia. Z wnioskiem o badanie, w przypadku niepełnoletniego ucznia, występują do poradni psychologiczno-pedagogicznej rodzice lub opiekunowie prawni. To z nimi psycholog omawia cel badania, wyjaśnia, w jaki sposób zostanie przeprowadzone, informuje o korzyściach i ewentualnych zagrożeniach, a następnie zawiera kontrakt. Psycholog powinien także poinformować rodziców/opiekunów prawnych ucznia o prawie do odmowy oraz o prawie do wycofania się z diagnozy w dowolnym momencie jej trwania.

Po uzyskaniu zgody rodziców lub opiekunów prawnych na przeprowadzenie badania diagnostycznego, psycholog powinien zwrócić się o wyrażenie zgody przez dziecko. Dziecko także jest klientem poradni psychologiczno-pedagogicznej, zaś poddanie go badaniu wbrew woli będzie stanowiło o pozbawieniu go prawa do decydowania o sobie.

Psycholog, który na zlecenie rodziców ma poddać ucznia badaniu, powinien w przystępny, adekwatny do jego wieku sposób:

• wyjaśnić, jak będzie przebiegało badanie,
• poinformować, czemu służy badanie,
• poprosić o przyzwolenie lub zgodę na przeprowadzenie tego badania.

Podobnie jak przy pozyskiwaniu zgody rodziców/opiekunów prawnych, konieczne jest poinformowanie ucznia o prawie do odmowy lub wycofania się z diagnozy w trakcie jej trwania. Zadaniem psychologa jest doprowadzenie do możliwie najpełniejszego zrozumienia przez ucznia sytuacji, w której się znalazło.

Co w sytuacji, gdy uczeń po przedstawieniu przez psychologa założeń, planowanego przebiegu i znaczenia badania diagnostycznego nie wyraża na nie zgody lub wycofuje się już po jego rozpoczęciu? Nie istnieją przepisy prawne czy zalecenia, które pozwalają wskazać, w jakim wieku człowiek osiąga dojrzałość pozwalającą świadome podjęcie decyzji o poddaniu się badaniom psychologicznym. W tym przypadku można posiłkować się przepisami o prawach pacjenta. Zgodnie z art. 17 ust. 1 i ust. 3 ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, pacjent, który ukończył 16 lat, ma prawo do wyrażenia zgody na przeprowadzenie badania, ma także prawo do wyrażenia sprzeciwu. Jeżeli wola nastolatka jest sprzeczna z wolą rodziców/opiekunów prawnych – do przeprowadzenia badania wymagane jest zezwolenie sądu opiekuńczego.

W świetle prawa psycholog może rozpocząć lub kontynuować diagnozę, jeżeli zgodzili się na nią rodzice/opiekunowie prawni, gdyż to oni są klientem, o którym mowa w art. 12 ust. 1 i art. 13 ust. 1 ustawy o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów. Brak zgody ucznia rodzi natomiast problem natury etycznej – czy psycholog i rodzice mogą pozbawić go prawa do samostanowienia? Autorzy komentarza do standardów dla psychologów pracujących w poradniach psychologiczno-pedagogicznych zwracają uwagę na to, że w przypadku diagnozowania dzieci i młodzieży w placówkach oświatowych istnieje ryzyko, że udział w takim badaniu nie będzie dobrowolny.

Psycholog może przeprowadzić badanie diagnostyczne mimo braku zgody ucznia, jeżeli jej uzyskanie jest niemożliwe ze względu na jego wiek lub stan zdrowia psychicznego.

Z innym problemem mamy do czynienia w sytuacji, gdy na poddanie dziecka diagnozie nie zgadzają się jego rodzice/opiekunowie prawni. W tej sytuacji psycholog nie może bowiem postąpić niezgodnie z ich wolą – nie tylko ze względów etycznych, ale również prawnych. Ma natomiast obowiązek kierowania się dobrem dziecka i dążenia do tego, by taką zgodę pozyskać.

Pierwszym krokiem powinno być podjęcie próby przekonania rodziców/opiekunów do wyrażenia zgody na przeprowadzenie badania diagnostycznego. W trakcie rozmowy warto powołać się na prawo dziecka do korzystania z pomocy psychologicznej, którego to prawa nie powinno być pozbawiane. Dopiero gdy rozmowa okaże się nieskuteczna, należy rozważyć wniesienie do sądu rodzinnego wniosku o wgląd w sytuację rodzinną dziecka.

Decyzja o wniesieniu wniosku do sądu rodzinnego musi być poprzedzona dokładną i wnikliwą analizą sytuacji dziecka. Poddanie ucznia diagnozie pod przymusem, po interwencji sądu może pociągać za sobą wiele negatywnych skutków. Wniosek do sądu powinien zostać złożony wyłącznie wtedy, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że brak diagnozy zagraża zdrowiu lub życiu dziecka albo wynika z zaniedbywania jego potrzeb.

Odmowa zgody na przeprowadzenie badania diagnostycznego nie powinna być jedyną przesłanką do zawiadomienia sądu rodzinnego.

Problemem, z którym często mierzą się psychologowie, jest konflikt między rodzicami/opiekunami prawnymi sprawującymi władzę rodzicielską. W przypadku gdy jedno z nich wyraża zgodę na badanie diagnostyczne, zaś drugie sprzeciwia się wykonaniu takiej usługi i nie daje się przekonać do zmiany zdania, rozstrzygnięcia sporu może dokonać jedynie sąd rodzinny.

Rodzice powinni wspólnie rozstrzygać o istotnych sprawach dziecka, jednak w przypadku braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy.

Nie ulega wątpliwości, że diagnoza psychologiczna stanowi nieodłączny element procesu edukacyjnego. Jest więc adresowana do wszystkich uczniów i wszyscy powinni mieć możliwość skorzystania z niej. Badanie diagnostyczne nie powinno być jednak przymusowe i przeprowadzane pod presją lub z obawy, że odmowa doprowadzi do ingerencji organów państwowych. Celem, do którego powinien w pierwszej kolejności dążyć psycholog pracujący w poradni psychologiczno-pedagogicznej, powinno być uświadomienie rodziców/opiekunów prawnych ucznia oraz jego samego o korzyściach płynących z poddania się badaniu. Dopiero gdy nie przyniesie to efektu, a bezpieczeństwo ucznia jest zagrożone, należy rozważyć sięgnięcie po narzędzia prawne przewidujące ingerencję instytucjonalną.